ŞAHBANÛYÊN LI PEY ŞOPA XWEDAWENDAN DIÇIN Piştî Atîna êdî xwedawend namînin, tenê weke mîtolojî û bawerî dimînin. Êdî hîn bi awayekî şênber qiral û qiralîçe derdikevin. Qiralîçeyên ku em behs bikin jî, piranî kesayetên pêşeng û demekê civak bi rêve birine, çanda xwedawendîtiyê esas girtine û şopandine. Ji ber ku dema xwedawendan tam bi zelalî nayê şênberkirin ku bi rastî hebûne an na,  lê belê em di şexsê wan de civakê digirin dest, bêguman di şexsê şahbanûyan de jî em civakê digirin dest lê hebûna van hîn şênbertire, dîroka wan heye û jiyan kirine. PUDUHEPA Yek ji qiralîçeyên herî zêde bi nav û denge. Di sedsala 13’emîn B.Z de jiyan kiriye. Qiralîçeya Hîtîtiyan, keça Hûriyan e. Bi xwe rahîbe ye û ji çanda Îştar bawer dike. Bavê wê jî rahîbe. Puduhepa bi qiralê Hîtîtiyan Hatuşîlî yê 3’yemîn re zewiciye. Zewaca wan li ser esasê lihevkirineke siyasî ye. Li Elbîstana Mereşê jiyan kiriye. Çanda xwe pir parastiye, pêve girêdayî maye, bawer kiriye û nehiştiye ku çandeke din cihê ya wan bigire. Bi vî awayî piştî ku çûye gel Hatuşîlî jî, bandor li ser civaka wir jî kiriye û çanda xwe berdewam kiriye. Ji gelek milan ve hatiye perwerdekirin bi taybet jî di warê rêvebirinê de. Kesayeteke zaniste, xwedî otorîteye û ji ber ku hêza wê ya rêvebirinê heye civakê bi rêve dibe. Hatuşîlî jî di esas de ji vê hêza wê bandor dibe. Di dema wê de şerê Hîtît û misir heye, lewma di dîrokê de aşîtiya ku yekemîn hatiye çêkirin peymana Kadeşe, ev aşîtî jî di navbera Nefertîtî û Ramses de çêdibe, ev peyman jî Puduhepa çêdike. Di belgeya peymanê de li kêleka îmzeya Hatuşîlî, îmzeya Puduhepa heye. Gelek caran bi tena xwe jî name ji Ramses re şandiye da ku aşitî pêş bikeve. Di encam de tê dîtin ku dema jin bixwaze dikare di navbera welatan de aşîtiyên pir xurt jî ava bike. Heman demê di pêvajoya qiral û qiralîçeyan de meclîs hatine pêşxistin, tê gotin ku ev jî bi zihniyet û fikirê Puduhepa hatiye çêkirin. Ji ber xwestiye ku cihê gel jî di rêvebirin û nerîndayinê de hebe. Cardin di dema xwe de bi riya vê meclisê ve pêşî li dizî û gelek xerabiyên din girtiye. NEFERTÎTÎ Di navbera (1362-1379 B.Z) de jiyaye. Wateya navê wê xweşikbûna ku ji diyarên dûr hatiye, navê wê yê rastî ne eve, lê belê dema ku derbasî Misrê dibe vî navî lê dikin. Li Misrê derketiye. Bi eslê xwe prensesa Mîtaniyane lê bûka Misriyan e. Ew li ser çanda Îştar mezin dibe, lê bi zewacê re diçe ser çanda Îsîs-Osîrîs. Bi Ramses (Akheneton) re dizewice. Zewaca wan siyasiye. Nefertîtî çanda xwe li Misrê jî dide berdewam kirin. Di warê têkoşîna siyasî û polîtîk de pir xurt û bi hêze. Pir nirx dide ax û çanda xwe. Nefertîtî di pêvajoya ku herî zêde nakokî di Misrê de zêde ne jiyan kiriye. Lewma di nava wê zorahiyê de berxwedanî pêşxistiye. Cara yekem di dema mirina wê de li misir mûmyekirina cenazeyan pêşdikeve. Ji ber ku jineke pir xweşike, naxwazin laşê wê xirab bibe. BELQÎS Qiralîçeya Seba (Yemen) ye. Di warê aborî û siyasî de pir xurt û bi hêze. Sûr û burcan ava dike. 40 salan bi tena xwe welat bi rêve dibe. Navê wê di Quran û Tewratê de derbas dibe. Baweriyê wê bi xwedawendîtiyê tê. Bi xwe jî zewaceke polîtîk pêk tîne. HÎPATÎA Di (B.Z 365-416) de jiyan dike. Leqeba wê hezkirina xwedawenda ye. Li Îskenderiye (bajarekî misir) ji dayik dibe. Li wir dixwîne. Fîlosofeke pir xurte. Bi resîm, astronomî û geometrî re mijûl dibe. Heman demê mamoste ye. Ew tavê û stêrkan keşif dike. Bavê wê bi xwe jî fîlosofekî xurte. Hîpatîa pirtûkên bavê xwe derbasî paqijiyê dike. Tê gotin ku Hîpatîa bûye senteza fîlosofan. Gelek şagirtên wê hene. Hem pir bi nav û denge û hem jî pir zêde di nava civakê de tê hezkirin. Li ser destê rahîban tê qetil kirin. Hîpatîa hezkirinê di hezkirina fikir û zanistê de digire dest. Rêber Apo jî ji hevalên jin re dibêje weke Hîpatîa xwe bi felsefe û zanistê ve biparêzin. Bûyer û gotineke wê ya navdar heye. Tê gotin ku şagirtekî wê aşiqê wê dibe. Ji ber ku Hîpatîa hem di fikir de miroveke pir xweşik û zanaye, hem di warê beden de xweşike, hem jî bi taybetmendiyên xwe yên kesyetî ve miroveke pir balkêş û bedewe. Gelek kesan perwerde dike. Lê dibîne ku piranî xort ne li pey fikirê wê, li pey xweşikbûna wê ya fîzîkî diçin. Lewma ew jî ji bo ku dersekê bide wan ji wan re dibêje, “Hêviyên min ji we ewin ku hun ji fikirê min bandor bibin û li pey tiştên ku min keşif kirine werin ne li pey beden û xweşikbûna min werin”. Bi vî awayî xwe diparêze. Ew bi bi xortan re nakeve têkiliyeke cuda. Lê dibêje ez dikarim hezkirina xwe bi dayina zanista xwe ve bidim we. Ew ji şagirtê xwe re jî dibêje, “ Evîna te wê fikirê min bikuje, ji ber ku tu ji fikirê min hez nakî berovajî tu li pey bedena minî. Ger tu dixwazî rast ji min hez bikî ji fikirê min hezbike”. Lewma tenazulî evîneke kesayetî ya di navbera du kesan da nake û pîvanên xwe diparêze. Ji ber ku pir zanaye, hem ji aliyê zihniyeta zilam ve hem jî ji aliyê ol ve di nava civakê de tê reş kirin. Ji ber wê demê ola wan cuda ye, dema ku xirîstiyantî belav dibe, hinek kes dibêjin ku “Hîpatîa tiştên pir xeter dibêje, mejiyê insanan qirêj dike, ji xweda bawer nake, behsa stêrk û ezmanan dike, lê ev tişt hemû xweda çêkirine çima Hîpatîa tiştên wisa dike”. Lê ev berovajiye ji ber ku Hîpatya mirovan zana dike û heqîqetê nîşanî wan dide. Feqet bi vê reşkirinê ve civakê germ dikin, lawma bi awayekî hovane tê qetil kirin û pirtûkxaneya wê bi tevahî tê şewitandin. Ji ber di dema xwe de li Îskenderiyê pirtûkxaneyeke pir mezin avakiriye û gelek dibistan çêkirine. Lewma bi qetilkirina wê ve pirtûkxaneyê jî îmha dikin. SEMÎRAMÎS Di sedsala 18. de jiyan kiriye. Weke dayika pîroz tê dîtin. Navê wê ji navê xwedawendan tê, wateya wê kevoke. 42 salan bexçeyên Babîl ên darvekirî ku yek ji 7 mucîzeyên dinyayê ye bi rêve dibe. Ew li Babîlê(Bexdad-Mûsil a îro) zewiciye, lê ji ber ku bi eslê xwe ji welatê Mozobotamya jorîne ku bi çiyayîbûn, şînkahî, dar û berên xwe tê nasîne, lewma dema ku diçe Babîl ji ber ku pir zuha ye sebra wê nayê. Ji ber vê yekê hevjînê wê jêre ev bexçe çêkiriye. Jineke şerkere û komutaneke şere. Bi destê kurê xwe hatiye kuştin. Beriya bimire diçe Nînova. Di şer de tektîkeke nû pêşxistiye û daye meşandin. Tê gotin ku berê di şer de çawa ku roja îro çekên giran rol dilîzin wê demê jî fîl bi van rolan radibûn. Di şer de fîlên kê zêde be mîna ku çekên wî zêde ne û avantajê serkeftinê di destê wî de ye dihat destnîşan kirin. Lewma dema ku şer çêdibe ji ber ku fîlên artêşa Semîramîs kêmin, diçe çend fîlan dikuje, ji çermê wan û yên ga qilifan çêdike û davêje ser hespan da ku artêşa hemberî xwe bixapîne. Dema ku her du artêş tên hember hev, çavdêrê artêşa beramber tê ji bo ku hejmara leşker û fîlên Semîramîs bibîne û ji artêşa xwe re bibêje. Ji ber ku Semîramîs di dîmen de tekîkek wisa meşandiye û îstixbarat jî bi vî rengî diçe dijminê wan ku 500 fîlên wan hene. Bi vî awayî ew artêş di warê piskolojî de dijmin bi bin dixe û di encam de wî şerî bi ser dixe. Cardin kanalên avê pêşdixe. Heman demê jineke pir xweşike. Çanda xwedawendîtiyê tê de pir xurte. ZENÛBYA Di navbera (240-270 P.Z) de jiyan kiriye. Keybanûya Palmîra(Tedmur) ye. Zenûbya hemû kesên zana tîne welatê xwe û bajarekî ji mirovên zana, fîlosof, îlîmdar û oldar avadike. Lewma wan dawetî welatê xwe dike û cih dide wan. Bi xwe olê Manî qebûl dike û civaka xwe li ser wî dide meşandin. Bi Roma re pir şer dike, herî dawî esîr dikeve dest, ji bo ku wê nebin Roma di dema esaretê de, hîn di rê de xwe dikuje. Polîtîkvan û felsefeciyeke pir xurte. Tê gotin ku wê Palmîra di nava çolê de ava kiriye. Lê tevî ku çole bajarekî pir xweşik û hemû şînkayî avakiriye. Pir zêde cih daye huner, felsefe, xwendevantî û zanistê. Ji bo bajarê wê gotine “leylana di çolê de”. Mîna ku tiştekî xeyaliye lê di rastiyê de Zenûbya avakiriye. Roma jî ji ber vê pir êrîş dike, hem ji ber ku ol û fikirê manî qebûl kiriye, hem jî ji ber ku jinekê bajerek wisa avakiriye û hemû kesên zana û bi nav û deng li wirin, hem jî naşibe tu cihê din û xwe radestî ti şaristaniyên din nake. Erê bajareke û ne welatekî pir mezine, lê tê dîtin ku eger jinek rast polîtîka bike û rast bi rêve bibe, encamên pir mezin bi dest dixe. Lewma dema ku Roma êrîş dike, Zenûbya ji bo parastina bajarê xwe bi xwe jî dikeve şer û birêve dibe, di encam de dîl dikeve dest. Bajarê wê jî li pêşiya çavê wê diruxînin, tevî ku Roma xwestiye ji binî de tune bike lê bermahiyên wê heya van salên dawî ma. Bi derketina daîşê re derbeya dawî lê hat xistin. KELEOPATRA B.Z di sedsala 14. de jiyan dike. Bi xwe keça qiralê Misrê ye. Ji welatê xwe pir hez dike. Bi generalê Roma Sezar re zewiciye. Dema ku êrîş li ser welatê wan çêdibe xwe dikuje. Jineke pir zekiye, 9 zimanan dizane. Dema ku welatê wê di şerê bi Roma re bi bin dikeve temenê wê 39 e, tê gotin ku marekî wê yê Kobra hebûye, ji bo dîl nekeve dest, an jî bi destê dijminê xwe ve neyê kuştin bi jehra marê xwe ve xwe dikuje. Pir xurt û bi bandore. Pergal wê pir şaş digire dest û reş dike. Pirtûkên li ser wê jî pir xirab hatine nivîsandin û weke jineke ku di warê cinsî de lawaze nîşan didin. Lê di esas de zewaca Keleopatra bi Sezar re, piştî wê jî bi generalekî din re ne li ser esasê ku dilê xwe xweş bike ye, di bingeh de ji ber ku pir ji welatê xwe hez dike û ji bo welatê wê bi destê Roma neyê dagir kirin, zewaceke siyasî pêk tîne da ku welatê xwe biparêze. Zewaca wê bi Sezar re jî bi hevpeymanekê pêkhatiye, ji ber ku Îskenderiye bajarekî biçûke û wê nikaribe li hember Împeratoriya Roma li ber xwe bide, lewma Keleopatra di riya zewaca bi sezar re xwe feda dike. Bi vî awayî welatê wê dikeve aramiyê. Ji bo ku jin di dema zayinê de êş nekşînin, cara yekê Keleopatra şêwazê sezeryan pêşdixe. Ji ber ku Sezar bi Keleopatra re zewiciye û şerê Misrê daye sekinandin, parlementoya Roma li hember Sezar pir bi hêrs dibe, kîn digire û komployekê lidar dixin.Dema ku Sezar bi komployekê ve tê kuştin, careke din roma dixwaze êrîş bibe ser Misrê. Keleopatra jî vê ferq dike û vê carê ji bo êrîşê rawestîne bi generalekî din re dizewice. Bi vî awayî heya demekê şer dîsa tê rawestandin. Piştî wî jî generalê bi navê Antonyos tê û dixwaze êrîş bike, lê careke din Keleopatre nameyekê ji wî re dişîne da ku pê re bizewice û şer rawestîne. Lê ew general vê qebûl nake û dibêje, “ez di rêya ku sezar tê de çûye naçim, dibe te ew û generalên din xapandibin lê ez nayêm xapandin. Bi vî awayî teklîfa wê red dike û şer dide destpêkirin. Keleopatra jî dagirkeriya li ser welatê xwe hezim nake û naxwaze dîl bikeve destên wan lewma bi jehra marê xwe xwe dikuje. Ji ber ku hezkirina welat herî zêde di kesayeta wê de bi bandore lewma jî xwe ji bo wê feda kiriye Di vê qatmanê de, em dibînin ku tevahî jinên pir bi hêzin. Zewacên hemûyan zewacên siyasî ne. di dema xwe de pir berxwedanî kirine û dema ku êrîş li ser welatên wan çêbûye qebûl nekirine û şer kirine. Ji ber ku piraniya wan welatan jinan bi rêvebirine ji bo radest nebin xwe kuştine. Rêber Apo jî ev kesayet nirxandine. Ji bilî van jî gelek jin hene. Lewra pêwîste mirov wana bi berfirehî bixwîne û rastiyên veşartî bibîne.  Wê Bidome….